به گزارش فرهنگ امروز به نقل از دبا: پنجمین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال)، توسط مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) برگزار شد.

پنجمین همایش زبان ها و گویش های ایران(گذشته و حال)، با هدف آشنایی با آخرین دستاوردهای پژوهشی در زمینۀ زبانها و متون ایرانی باستان، میانه و نو؛ همچنین بررسی گسترده زبانهای ایرانی به عنوان یکی از عوامل پیوند میان ملتهای منطقه و نیز ایجاد انگیزه در پژوهشگران جوان برای مطالعات ژرف در عرصۀ زبان شناسی ایرانی برگزارشد.

دیرینگی زبان‌های ایرانی که منشعب از خانوادۀ زبان‌های هند و ایرانی و هندواروپایی است به قدمت تاریخ این سرزمین است. تاریخ ادبیات و دانش ایرانی نشان داده که این زبان از توانایی قابل توجهی برای ارائه و انتقال پیچیده‌ترین اندیشه‌های علمی و فلسفی برخوردار است. نگهداری این توانایی و روزآمد کردن آن مستلزم نگاهبانی و پاسداری از زبان‌ها و گویش‌های ایران است و مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در برپایی پنج دوره همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران توفیق یافته است.

پنجمین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران، به صورت مجازی ، روز سه شنبه، دوم دی ماه 1399 از ساعت 9 تا 20 برگزارشد. در ابتدای این همایش کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، با ابراز خشنودی از برگزاری پنجمین دوره از همایش زبان ها و گویش های ایران گفت: این همایش به همت و مدیریت و تدبیر آقای دکتر جعفری دهقی تدارک دیده شده است و امیدوارم امسال هم موفق شویم مقاله های خوبی در زمینۀ زبان ها و گویش های ایرانی ارائه دهیم. به ویژه اینکه این مقاله ها به صورت کتاب درخواهند آمد و در اختیار همۀ علاقمندان قرار می گیرد. در واقع ما برای زبان ها و گویش های ایران در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برنامه های متعدد داریم. ما از همان آغاز کار در سال 1362 شروع به تدوین دائرةالمعارف های مختلف کردیم، دائرةالمعارف زبان ها و گویش ها را هم با مدیریت خانم دکتر نفیسی شروع کردیم. و این علامت این است که ما برای این رشته اهمیت خاصی قائلیم.

وی افزود: زبان فارسی زبان ملی ماست و آثاری به این زبان پدید آمده که در جهان بی نظیر است . داشته های ما در ادبیات و زبان فارسی دری بسیار غنی است. ولی در هر حال ما با کلمات فکر می کنیم و کشور پهناور ایران همیشه برخوردار از خرده فرهنگ های زیاد بوده و وجود زبان ها و گویش های مختلف می تواند خصوصیت ویژه ای برای ملت ایران باشد. این گویش های مختلف به قدری زیاد است که ما مجبور شدیم که اقدامات گسترده ای را انجام دهیم. گاهی می شود یک روستا با روستای دیگر در گویش فرق داشته باشد و ما خیلی مایل بودیم که همۀ این گویش ها را جمع آوری کنیم زیرا بخشی از فرهنگ ملی ما و هویت ملی ما لا به لای همین گویش ها به تصویر کشیده می شود.

رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در ادامه افزود:  ما مجبوریم که توجه ویژه ای به گویش ها و زبان های ایرانی داشته باشیم. زیرا در هر گویشی داستان ها و قصه های محلی را می بینیم و عادات و رسوم آن گویشوران را مورد توجه ویژه قرار می دهیم. از مجموعۀ این ها ما به فرهنگ و هویت ملی مان بهتر پی می بریم به ویژه اینکه ما مشغول تدوین دانشنامۀ فرهنگ مردم هم هستیم که همین کنکاش ما و جستجوی ما در لا به لای گویش های مختلف و زبان های مختلف است . این باعث می شود ما تمام رفتارهای آیینی خودمان را شناسایی کنیم و این در لا به لای همین گویش ها قابل شناسایی است.

کاظم موسوی بجنوردی در خاتمه گفت:  امیدوارم این همایش بار دیگر مورد استقبال قرار گیرد و ما در چاپ و عرضۀ مقالات آن در آینده موفق شویم وآن را در اختیار همۀ علاقمندان قرار دهیم. من از همین جا از تمام کسانی که پژوهش کرده اند و تحقیقات میدانی درباره گویش ها در روستا ها و شهرها انجام داده اند دعوت به همکاری می کنم. این کار یک همت علمی می طلبد.  البته قبلا وزارت جهاد سازندگی خیلی کوشش کرد که همۀ گویش های رایج در ایران را شناسایی کند و چیزی حدود صدهزار نوار تهیه کرد که الان در اختیار مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است. به هر حال کلمات در واقع گویای اندیشۀ ماست و هر کلمه داستان و تاریخ خاص خودش را دارد و ما با کلمه می اندیشیم و اگر کلمات را مورد عنایت و توجه خاص قرار دهیم طبیعتا بیشتر می توانیم به ماهیت فرهنگمان پی ببریم. امیدوارم که مسئولین این همایش موفق باشند. و این همایش را همانطوری که از پیش طراحی شده پیش ببرند و  انشاء الله مورد استقبال همۀ شنوندگان و بینندگان قرار گیرد.

سخنران بعدی در این همایش دکتر محمود جعفری دهقی،  دبیر علمی پنجمین همایش زبان ها و گویش های ایران بود.متن سخنرانی ایشان به شرح زیر است:

به نام آنکه جان را حکمت آموخت

همزبانی خویشی و پیوندی است / مرد با نامحرمان چون بندی است

ای بسا هندو و ترک همزبان / ای بسا دو ترک چون بیگانگان

پس زبان محرمی خود دیگر است / همدلی از همزبانی خوشتر است

"مولوی"

سپاس خدای بزرگ را که فرصتی دیگر به دست آمد تا به منظور پاسداری از فرهنگ و زبانهای سرزمین مان پنجمین همایش بین المللی زبانها و گویش های ایران را با همراهی دوستداران فرهنگ و تمدن ایران عزیز آغاز کنیم. زبانها و گویش های ایران اسناد هویت ملی، دینی و فرهنگی ماست. پژوهش، حفظ و معرفی این اسناد که یکی از مهمترین گنجینه ها و ذخائر ملی است خویشکاری همۀ دوستداران فرهنگ و تمدن ایران زمین است.

اقوام ایرانی مجموعه بزرگی شامل مادها، پارس ها و پارت ها در فلات ایران، کیمری ها و شاخه دیگری از سکاها و سرمت های منطقۀ اوکراین، آسی ها در منطقۀ قفقاز، سغدها، خوارزمیان، ختنی ها، هپتالیان و یوئه چی ها در آسیای میانه اند. گروهی از این اقوام مانند مادها و پارس ها در حدود هزاره نخست پیش از میلاد به فلات ایران وارد شدند و در دامنه های زاکرس سکونت یافتند و با اقوام بومی ایران درآمیختند. دو قوم ماد و پارس بعد ها در سده های هشتم و هفتم پیش از میلاد حکومت های ماد و هخامنشی را تشکیل دادند.

زبانهای ایرانی باستان شامل زبانهای مادی، فارسی باستان، اوستایی و سکایی، و زبانهای ایرانی میانه شامل زبانهای پارتی، پهلوی، سغدی، ختنی، خوارزمی و بلخی، بواسطۀ وجود سه امپراتوری جهانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی در فلات ایران و بیرون از آن گسترش یافت. به همین روی گستردگی زبان ها و گویش های ایرانی به گونه ای است که امروزه بخش قابل توجهی از آن ها در بیرون از مرزهای جغرافیای سیاسی ایران قرار گرفته است.  این زبانها حامل فرهنگ و جهان بینی ایرانی اند و این فرهنگ را در سراسر جهان ایرانی منتشر می سازند. نگاهی به برخی شاخه های زبانهای ایرانی تنوع و گستردگی این زبانها و گویش های آن را نشان می دهند. درحال حاضر زبانها و گویش های آسی، تالشی و کردی در مناطقی از قفقاز، داغستان، گرجستان، ارمنستان و اران تکلم می شود. گروهی از زبانها و گویش های شرقی ایران در تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، کشمیر، پنجاب و سند تا سین کیانگ در شمال غربی چین، رواج دارند. بخش مهمی از گویش های جنوب غربی ایران تا کشورهای جنوبی خلیج فارس کسترده شده اند. همچنین، با همت شعرا و ادبای ایرانی، زبان فارسی دری در دوران اسلامی بخش قابل توجهی از شبه قاره هند، آسیای میانه و آسیای صغیر را فراگرفته است. این زبان برای سده های متمادی به عنوان زبان علمی و ادبی در این گستره بزرگ به کار رفته است.

افزون بر زبانهای ایرانی نظیر کردی، بلوچی و لری و غیره، زبانهای ترکی و عربی نیز که از سوی گروه قابل توجهی از هم میهنان ایرانی تکلم می شود، موجب غنای فرهنگی و علمی زبانهای ایرانی بوده و همواره به ارزش زبانهای ایرانی افزوده است. در واقع زبان فارسی به عنوان زبان ملی و رسمی به منزلۀ یکی از عوامل و عناصر اتحاد و پیوند و یگانگی میان همۀ ایرانیان تلقی می شود. این زبان از چنان گنجینه فرهنگی، ادبی و علمی سترگی برخوردار است که از دیرباز همۀ ایرانیان را به هم پیوند داده است و هیچ عاملی توان جدایی آنها را از یکدیگر نداشته است.

از سوی دیگر امروزه بر این باوریم که زبان فارسی تنها متعلق به ایرانیان نیست بلکه میراث مشترک ملت های مشرق زمین است. این میراث متعلق به مردم ایران، هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و اقوام متعددی است که طی سده ها اندیشه های فلسفی، و عواطف و احساسات ادبی خود را به وسیلۀ این زبان پرورش داده و به تکامل رسانده اند.

بنابراین در حال حاضر ابزار بسیار ارزشمندی به نام زبانهای ایرانی در اختیار ما است که با نگهبانی و پاسداری از آن می توان تاریخ و فرهنگ و هویت خود را به جهان عرضه کنیم و بنای رفیعی از رابطه فرهنگی و دوستی میان ایران امروز و سرزمینهایی که زبانهای ایرانی در آن رواج دارد برقرار سازیم.

به همین منظور مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی برنامه نخستین همایش بین المللی زبانها و گویشهای ایرانی را در سال 1391 بنیاد نهاد و در سال های 1393 و 1395 و 1397 به ترتیب دومین، سومین و چهارمین همایش بین المللی زبانها و گویش های ایران را برگزار نمود. دستاوردهای این همایش ها یکی ارائۀ مجموعه سخنرانی هایی بود که از سوی استادان و پژوهشگران زبانهای ایرانی ارائه شد و به لطف الهی و همت ریاست محترم مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی و همکاران سخت کوش بخش انتشارات مرکز، چاپ و منتشر شده و در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است. دودیگر آشنایی دانشجویان و جوانان جستجوگر با مبانی زبانهای ایرانی طی برپایی همایش از طریق آشنایی با استادان و پژوهشگران زبانهای ایرانی است. سدیگر این که، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با برپایی این همایش ها و ارتباط با استادان و سخنرانان توانست مقدمات تدوین و انتشار دانشنامه زبانها و گویشهای ایرانی را فراهم سازد. امید است انتشار این مجموعه سرانجام جامه عمل پوشد و در دسترس دوستداران زبانها و گویش های ایرانی قرار گیرد. باری مقدمات برپایی پنجمین همایش زبانها و گویشهای ایرانی از اواخر سال پیش با همت همکاران مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی تدارک دیده شد. دبیرخانه همایش پس از اعلان فراخوان، با استقبال گرم و پیگیر استادان و دانشجویان مواجه شد. رویهمرفته بیش از هفتاد مقاله به دبیرخانه همایش واصل شد که پس از داوری اولیه، تعداد 35 مقاله با محورهای همایش مورد پذیرش داوران قرار گرفت. دبیرخانه همایش سپس از نویسندگان مقالات درخواست نمود آمادگی خود را باتوجه به شرایط همه گیری بیماری کوید 19 برای ارائه مقالات خود اعلام نمایند. بدین ترتیب، برخی استادان ناچار شدند مقاله خود را به صورت از پیش ضبط شده برای ارائه ارسال کنند. اما بیشتر مقالات از طریق سامانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی به طور زنده پخش و ارائه خواهد شد. بدیهی است که تمامی مقالات پذیرفته شده در مجموعه مفالات پنجمین همایش بین المللی زبان ها و گویش های ایران به یاری پروردگار و عزم ریاست محترم مرکز و همت همکاران ارجمند چاپ ومنتشر خواهد شد.

در خاتمه وظیفۀ خود می دانم که نخست از مساعی و حمایت بیدریغ جناب آقای سید کاظم موسوی بجنوردی ریاست محترم مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی در برپایی این همایش و چاپ مجموعه مقالات چهارمین همایش بین المللی زبانها و گویشهای ایرانی سپاسگزاری کنم. افزون بر این، سپاس خود را به حضور ارزشمند استادان فرزانه اعضای شورای عالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی و نیز استادان سایر دانشگاهها به خاطر ارائه مقاله و حمایت گرانقدر آنها از همایش تقدیم می دارم.

بار سنگین اجرای این همایش بویژه بر دوش جناب آقای مهندس علی بجنوردی مدیر محترم اجرایی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی و تیم همکاران ایشان بوده است. باید اذعان کنم که بدون مساعدت های ایشان انجام این همایش میسر نمی شد. دبیر اجرایی همایش، خانم دکتر شیما جعفری دهقی و همکار گرانقدر سرکار خانم سعیده خان احمدی، کمیته فنی، بویژه جناب آقای مهندس تهرانی و نیز بخش انتشارات مرکز، جناب آقای محسن بجنوردی و همکاران محترم ایشان، روابط عمومی مرکز سرکار خانم صوفی، دبیرخانه و تمامی همکاران مرکز دایرۀ المعارف همگی در انجام این همایش سهیم بوده اند و من اطمینان دارم که بدون یاری آنها در این راه توفیقی حاصل نمی شد. بدین مناسبت سپاس خود را به همۀ همکاران مرکز تقدیم می دارم. امید است انتقادات و ارشادات خود را با دبیرخانه دائمی همایش در میان بگذارید. 

خدایا چنان کن که انجام کار

تو خوشنود باشی و ما رستگار

در ادامۀ برنامه و در بخش علمی همایش افراد زیر به ایراد سخن پرداختند و مقالات و نظرات خود را ارائه کردند:

دکتر امید طبیب زاده / شعرنو و تقویت وزن عروضی (کمی) فارسی

دکتر نصرالله پورجوادی / زبان پهلوی و تصوف

دکتر مهرداد نغزگوی کهن / برخی خصوصیات زبانی تفسیر نسفی

دکتر جواد بشری / دربارۀ دستنویسی کهن از ترجمه تفسیر طبری

دکتر آرش اکبری مفاخر / سرچشمۀ زبانی حماسه‌سرایی در ایران باختری

دکتر مجدالدین کیوانی / فارسی در بر خورد با انگلیسی

دکتر جلال رحیمیان / جنبه واژگانی گویش شیرازی

دکتر زهره زرشناس / معمایی به زبان سغدی

دکتر احمد پاکتچی / توسعه کاربست مقایسه با اسلاوی در ریشه شناسی واژگان فارسی

دکتر شادی داوری / پسوند اشتقاقی‎«- ان»: پسوند «مراسم واژه» در فارسی

دکتر موسی محمودزهی / بررسی صفات منظومۀ باگێن بَشکَرد در ادبیات بلوچی (با رویکرد زبانهای ایرانی)

دکتر محرم رضایتی کیشه خاله / پیشینه مطالعات زبان تالشی

دکتر جهاندوست سبزعلیپور /  خط و گویشهای ایرانی

دکتر فرزانه گشتاسب / تحلیلی آماری بر هزوارشهای متون پهلوی

سید امیر‎مهدی اصغری / سیری در گویش کمزاری

لازم به ذکر است فیلم سخنرانی های  پنجمین همایش زبان ها و گویش های ایران(گذشته و حال) بزودی، جهت استفاده علاقمندان در صفحه آپارات و اینستاگرام مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی مرکز قرار خواهد گرفت.